Informacje ogólne

Przez tereny położone na południowy – wschód od granic Lublina oraz obecnej gminy Głusk, przebiegał w średniowieczu uczęszczany trakt ruski vel lubelski. W okresie nowożytnym został on zastąpiony „traktem skrzyneckim” biegnącym od Lublina przez Abramowice do Rawy Ruskiej. Najstarsze wsie gminy jak Wilczopole, Mętów i Ćmiłów – wzmiankowane już od XIV, XV wieku – należały pierwotnie do drobnej szlachty zagrodowej.

W II poł. XVII wieku nastąpił proces kumulacji małych majątków w jednych rękach. Tak stało się w przypadku Tomasza Kazimierza Głuskiego z Drzewic, który posiadł Dominów, Abramowice, część Wilczopola, Ćmiłów i Skrzynice (poza gminą). Jako ukoronowanie swojej działalności Tomasz Kazimierz Głuski założył rolnicze miasteczko Głusko, (późniejszy Głusk), a prawa miejskie w 1686 roku nadał sam Król Jan III Sobieski. Następni już XVIII – wieczni właściciele dóbr, zabiegali o pozyskanie kolejnych terenów.

O tym, że Głusk był niegdyś samodzielnym miastem świadczy zachowany do dzisiaj zabytkowy układ urbanistyczny i klika ciekawych zabytków.

W latach 20 – tych XIX wieku dobra przeszły w ręce Grabowskich. Jednocześnie zaczęła spadać ranga Głuska jako centrum i głównej siedziby właścicieli. Sparaliżowany sąsiedztwem wielkich aglomeracji, nękany pożarami i epidemiami, odsunięty od ruchu turystycznego wskutek poprowadzenia nowej strategicznej szosy Lublin – Piaski, w latach 1869/70 utracił prawa miejskie.

Po reformie w 1973 roku Głusk stał się siedzibą gminy w woj. Lubelskim. W 1987 roku włączono w granice Lublina płn. obszar gminy wraz z Głuskiem i Abramowicami.

Przynależności administracyjne świeckie i kościelne

Przed powstaniem województwa lubelskiego dzisiejszy obszar gminy należał jako część ziemi lubelskiej do woj. sandomierskiego. Po 1474 r. – do nowoutworzonego woj. lubelskiego. Po utracie niepodległości, w r. 1773 tereny województwa znalazły się pod zaborem austriackim i weszły w skład Prowincji Polskiej. Po 1785 r. występował jako cyrkuł lubelski w Galicji Zachodniej. W Księstwie Warszawskim – powiat lubelski w tymże departamencie. W czasach Królestwa Kongresowego – obwód i powiat lubelski w woj. lubelskim. Po Powstaniu Listopadowym przemianowano województwa na gubernie. Po 1842 r. tereny wokół Głuska znalazły się ponownie w powiecie lubelskim. Następstwem Powstania Styczniowego była wzmożona rusyfikacja i unifikacja ziem Królestwa z Imperium Rosyjskim, co próbowano osiągnąć poprzez rozdrobnienie jednostek administracyjnych, umożliwiających skuteczniejszy nadzór policyjny. Uszczuplona gubernia lubelska podzielona została na powiaty i gminy wiejskie. Lokowany w 1688 r. Głusk stał się wówczas siedzibą gminy, jakkolwiek niebawem utracił prawa miejskie w 1869 r. (w ramach represyjnego likwidowania miast podupadających ). Po wybuchu I wojny światowej, w r. 1915 tereny powiatu lubelskiego znalazły się pod okupacją austriacko-węgierską. Wprowadzone początkowo obwody, w r. 1917 zastąpione zostały dawnymi gminami. Tu – gminą Lublin. W okresie międzywojennym przywrócono historyczne przynależności administracyjne w postaci województw i powiatów. Głusk mianowano siedzibą gminy Zemborzyce. Podczas II wojny światowej, Lublin i jego okolice znalazły się w odnośnym dystrykcie i powiecie Generalnej Guberni. Po wyzwoleniu, obszar gminy Zemborzyce z siedzibą w Głusku należał do województwa i powiatu lubelskiego. Po reformie 1973 r. Głusk sam stał się siedzibą gminy w woj. lubelskim. W 1987 r. włączono w granice Lublina płn. obszar gminy wraz z Głuskiem i Abramowicami. Stąd do końca 2013 r. siedziba władz gminnych znajdowała się poza jej granicami. Obecnie, po zakończeniu budowy nowego budynku biurowego, siedziba Urzędu Gminy Głusk znajduje się w Dominowie.

W zakresie administracji kościelnej – gmina jest jednowyznaniowa. Jej miejscowości obecnie należą do 7 parafii rzym.- kat. W tym do 3 znajdujących się na terenie gminy: parafia rzymsko – katolicka pod wezwaniem Matki Bożej Częstochowskiej w Kazimierzówce (utworzenie parafii w 1947 r.) należące miejscowości – Kazimierzówka, Kalinówka; parafia pod wezwaniem Narodzenia NMP- Matki Bożej Siewnej w Wilczopolu (utworzenie w 1984 r. ) należące miejscowości – Wilczopole – Kolonia, Wilczopole Wieś, Kliny oraz Majdan Mętowski; parafia pod wezwaniem św. Ducha w Ćmiłowie (utworzenie w 1987 r.) należące miejscowości – Ćmiłów, Mętów, Żabia Wola i Prawiedniki Kolonia. Pozostałe miejscowości należą do 4 parafii położonych poza granicami gminy. Parafia pod wezwaniem Świętego Jakuba Apostoła na ulicy Głuskiej w Lublinie (założenie parafii 1398 r.) należące miejscowości – Abramowice Prywatne, Abramowice Kościelne, Dominów, Wólka Abramowicka; parafia pod wezwaniem M.B. Częstochowskiej w Żabiej Woli obejmująca miejscowość Prawiedniki Wieś; parafia pod wezwaniem św. Wawrzyńca w Czerniejowie obejmująca miejscowość Głuszczyznę oraz parafia pod wezwaniem św. Floriana obejmująca miejscowość Nowiny.

Struktura osadnicza i własnościowa

Mocno obecnie uszczuplona gmina Głusk historycznie zintegrowana była z terenami przyległymi bezpośrednio do południowej granicy Lublina i znajdującymi się tam głównymi miejscowościami Abramowicami, Dominowem i XVII-wiecznym miastem Głuskiem. Najstarsze ślady kulturowe odnotowuje się jednak w Mętowie, gdzie przechowały się relikty ciałopalnego cmentarzyska kurhanowego z przeł. IX/X w., przebadane pod k. XIX w. przez Olechonowicza, następnie po II wojnie św. przez J. Gurbę, a ostatnio przez J. Niedźwiedzia.

Najstarsze wsie gminy, jak Wilczopole, Mętów, Ćmiłów vel Śmiłów, wzmiankowane już od XIV, XV w. należały pierwotnie do drobnej szlachty zagrodowej Wilczopolskich, Smiłowskich, Mętowskich, Dominowskich, Dłuskich, a następnie Oszczepalskich, Stępkowskich, Skorkowskich. W 2 pół. XVII w. nastąpił proces kumulacji małych majątków w jednych rękach. Tak stało się w przypadku Tomasza Kazimierza Głuskiego z Drzewiec, który posiadł Dominów, Abramowice, część Wilczopola, Ćmiłów oraz odleglejsze Skrzynice (poza gminą).

Następni już XVIII-wieczni właściciele klucza dóbr, zabiegali o pozyskanie kolejnych terenów, nawet odległych, jak w przypadku Stefana i Aleksandra Gałęzowskich, którzy w l. 79/80 dokupili Prawiedniki (od Kiełczewskich) oraz poza gminą Bochotnicę Kościelną (ob. Nałęczów). W l. 20 XIX w. dobra przeszły w ręce Grabowskich. Jednocześnie zaczęła spadać ranga podupadającego gospodarczo Głuska, jako centrum i głównej siedziby właścicieli. Sparaliżowany sąsiedztwem wielkiej aglomeracji, nękany pożarami i epidemiami, wreszcie odsunięty od ruchu tranzytowego wskutek poprowadzenia po prostej, nowej strategicznej szosy Lublin-Piaski, w l. 1869/70 utracił prawa miejskie. W 1885 r. nastąpiło wydzielenie przez Marię Stroynowską z d. Grabowską dóbr Dominów, a następnie ich rozbudowa w eklektyczną rezydencję z folwarkiem, ogrodem i rozległymi stawami hodowlanymi, o tradycji jeszcze szesnastowiecznej. Obecnie poza Dominowem zabudowa dworska zachowała się tylko w Abramowicach – poza gminą. W ciągu dziejów, na części wsi i folwarków ciążyły zobowiązania wobec kościołów i klasztorów, jak np. Dominowie – spłacającym dziesięcinę lubelskim dominikanom; niektóre zaś wręcz stanowiły własność duchowną jak Głuszczyzna, należąca do jezuitów chodelskich, czy wieś Mętów – w XVIII w. w rękach dominikańskich. Natomiast Wilczopole stanowi przykład kolonizacji niemieckiej już z końca XIX w. Na gruntach folwarku Wilczopole powstała skolonizowana wieś Kliny, pierwotnie podzielona na 20 równych działek. Trwałym jej przykładem są pozostałości zboru baptystów. Podobnej kolonizacji podlegały już w pocz. XX w. Prawiedniki.

Część dóbr klucza głuskiego uległa rozdrobnieniu w l. 20 XX w. w ramach tzw. małej parcelacji (Dominów, Mętów) lub wylicytowana przez Towarzystwo Kredytu Ziemskiego (Kalinówka). Po II wojnie światowej majątki ponownie rozparcelowano. Spektakularnie Dominów, gdzie na obszarze wartościowego zespołu dworsko-parkowego i folwarcznego z historycznymi stawami hodowlanymi, ulokowano w 1962 r. zamknięty Zakład Poprawczy dla Nieletnich. Adaptacja dworu i parku dla potrzeb tej placówki doprowadziła do zatarcia głównych cech zabytkowych zespołu. Podobnie w Abramowicach – od 1946 r. przeznaczonych na szpital psychiatryczny i klinikę AM.

Paradoksalnie Głusk (obecnie Głusk dzielnica Lublina) nadający nazwę gminie leży poza jej granicami. Zmajoryzowany przez rozrastający się Lublin, sukcesywnie traci odrębność urbanistyczną i architektoniczną. Zwłaszcza, iż zacieranie się układu lokacyjnego z prostokątnym rynkiem i znakomitym ratuszem z przeł. XVII/XVIII w. rozpoczęło się już od pół. XIX w., po utracie praw miejskich.

Historyczna sieć drożna

Przez tereny położone na południowy-wschód od granic Lublina oraz obecnej gminy Głusk, przebiegał w średniowieczu uczęszczany trakt ruski vel lubelski, zastąpiony następnie w okresie nowożytnym „traktem skrzyneckim”, biegnącym po wschodniej stronie Czerniejówki od Lublina via Abramowice, Głusk, Dominów, Skrzynice, Chmiel, Olszankę, Krzczonów, Sobieska Wolę, Żółkiewkę, Tomaszów, Lubyczę Królewską do Rawy Ruskiej. W Głusku następowało „życiodajne” dla Wilczopola odgałęzienie tej trasy ku staremu traktowi ruskiemu, z którym łączyła się przed Piaskami (od pocz. XIX w. z nowszą szosą, por. dalej). W pobliżu południowej granicy gminy, w Chmielu przypadało skrzyżowanie traktów idących na wschód (z pominięciem Lublina) ku południowemu-zachodowi, czyli do Krakowa oraz drogi idącej diagonalnie, ze Lwowa poprzez Zamość, Krasnystaw (lub Krzczonów), Lublin – do Warszawy. Widomym skutkiem takich „pulsujących” styków dróg, było szczególnie liczne występowanie karczem, co potwierdza przykład Chmiela. Zastąpienie w 1. 20 XIX w. traktu skrzynickiego strategiczną szosą o przebiegu północno-zachodnim – południowo-wschodnim Lublin – Suchodoły – Piaski – Fajsławice – Łopiennik – Krasnystaw – Zamość, znacznie pogorszyło koniunkturę Głuska i w rezultacie stało się jedną z przyczyn utraty praw miejskich.

Obecnie rangę głównych arterii komunikacyjnych posiada wymieniona trasa na Piaski oraz ulepszona dawna droga o przebiegu pn.-pd., poprowadzona lewym brzegiem Czerniejówki, z Lublina na Wysokie przez Ćmiłów, Czerniejów i Jabłonną. Połączenie z daleko wysuniętymi na zachód Prawiednikami, stanowi historyczna droga lokalna wybiegająca z Mętowa, utwardzona na całej długości.

Architektura obronna

Na terenie gminy brak zabytków tej kategorii. Miasteczko Głusk jako rolnicze, miało charakter otwarty. Nie stwierdzono żadnych materialnych reliktów umocnień; brak jest również odnośnych przekazów w źródłach pisanych.

Zaledwie domniemanie, stanowi militarna interpretacja rozległych zbiorników wodnych po zachodniej stronie zespołu dworskiego w Dominowie, o tradycji sięgającej okresu nowożytnego, nie potwierdzona ani w obecnym terenie, ani źródłowo.

Architektura rezydencjonalna i zieleń komponowana

Kluczowe miejscowości jak Głusk i Abramowice były włączone uprzednio w granice Lublina, zatem Dominów stanowił odosobniony na terenie gminy przykład zachowanych pozostałości zespołu dworsko-parkowego i folwarcznego. Od XVI w. wzmiankowany był tu wyprzedzająco przed dworem, folwark z ogrodem, specjalizujący się w hodowli ryb, z którego zyski odprowadzano w ręce dominikanów lubelskich. Do dzisiaj przechowały się relikty założenia XIX w. – przebudowany dwór, wzniesiony w k. XIX. dla Stroynowskich, neogotycka brama wjazdowa z budynkiem gospodarczym oraz ślady parku – szpaler grabowy i nieliczne pomnikowe drzewa. Natomiast trwale kontynuowana jest tradycja stawów hodowlanych na prawym brzegu rzeki Czerniejówki. Zachowała się również częściowo zabudowa folwarczna, zaadoptowana do współczesnych funkcji jak np. obiekt przy szosie lubelskiej przeznaczony na dom weselny. Wobec pozostałych zespołów dworskich i folwarcznych, na ogół o przybliżonej lokalizacji dysponujemy przekazami pisanymi i planami archiwalnymi. Najwcześniej, bo już w XVI w. odnotowany jest folwark Mętowskich w Mętowie, pokazany na planie z 1873 r. Jedna z najstarszych miejscowości – Wilczopole, posiadała w XVII w. „dwór wielki” Lubowieckich z browarem w otoczeniu parku oraz wzmiankowany folwark XIX w. rozparcelowany pod koniec tego samego stulecia. Zachowały się XIX -wieczne plany folwarku nic nie wnoszące w zakresie uściślenia jego lokalizacji. Reliktowe pozostałości folwarku i zieleni komponowanej, w 1988 r. zostały skreślone z ewidencji PSOZ.

W wieku XVIII funkcjonował w Prawiednikach potwierdzony przez K. Koźmiana „dwór ogromny drewniany z sienią na przestrzał”, już wtedy w b. złym stanie (nie zachowany), być może usytuowany był w okolicach istniejącego stawu. Natomiast pozostałości zespołu folwarcznego znajdującego się po prawej stronie szosy z Lublina widoczne na mapie Kwatermistrzostwa z 1830 r. widoczne były jeszcze po II wojnie światowej. Jeden z budynków wykorzystywany był również jako czteroklasowa szkoła podstawowa. Park nie zachowany. Również XVIII-wieczną tradycje posiadały niezachowane folwarki w Głuszczyźnie, gdzie do okresu powojennego przetrwał spichlerz murowany z budynkiem gospodarczym i pozostałościami ogrodu, a także w Żabiej Woli, gdzie znajdował się „folwark drewniany z ogrodem warzywnym” .

Architektura sakralna

Gmina nie posiada kościołów o wartościach zabytkowych. Kościoły w Ćmiłowie, Kazimierzówce i Wilczopolu reprezentują architekturę nowoczesną. Świątynię ćmiłowską, wysuniętą ku szosie i usytuowaną wśród skromnej zabudowy jednorodzinnej, charakteryzuje bardzo masywna i twarda bryła, wpisująca się w lokalny krajobraz. W Prawiednikach miejscowa tradycja przechowała wieść o zatopionym w tutejszym stawie kościele i sporadycznie dochodzącym dźwięku jego dzwonów.

W zakresie kapliczek, do odnotowania nowożytna domkowa, murowana w Dominowie, z figurą św. Jana Nepomucena oraz drewniana domkowa w Głuszczyźnie ze współczesnym obrazem M.B. Częstochowskiej. W Dominowie znajduje się również jedyna na tym terenie drewniana kapliczka słupowa.

Jeśli chodzi o krzyże, można zaobserwować duże ich nagromadzenie zarówno przy trakcie skrzynickim, jak i drodze z Lublina do Jabłonny, co ukazuje Mapa Kwatermistrzostwa z 1830r. Krzyże obecnie istniejące, posiadają świeżą metrykę – należy rozróżnić kilka drewnianych obiektów w Klinach oraz żeliwny na czterostopniowym cokole, drewniany krzyż w Majdanie Mętowskim oraz kilka drewnianych w Prawiednikach. W Żabiej Woli – 2 drewniane krzyże: 1918 r. z napisem „Od powietrza, głodu, ognia i wojny zachowaj nas Panie” oraz z 1954 r. z pasyjką.

Miejsca pamięci

W gminie Głusk nie ma obiektów tej kategorii, natomiast w najbliższym sąsiedztwie, w miejscowości Krępiec (gm. Mełgiew), w lesie, w odległości ok. 1,5 km. od szosy Lublin-Piaski, znajduje się pomnik upamiętniający zbrodnie hitlerowskie. Monument umieszczono w miejscu, gdzie w l. 1942-3 grzebano zwłoki więźniów Majdanka, a także dokonywano masowych egzekucji, jak np. w kwietniu 1942 r., kiedy to rozstrzelano 3 tyś. Żydów z Majdanka, a następnie złożono ich zwłoki do dołów, zapoczątkowując w ten sposób szereg bezimiennych grobów. W 1943 r. w ramach akcji zacierania śladów zbrodni niemieckich, zwłoki wydobywano i palono, a prochy ponownie zsypywano do dołów. Dokładna liczba ofiar nie jest możliwa do ustalenia.

Architektura użyteczności publicznej

Wyłączony z granic gminy Głusk, posiada wręcz podręcznikowy przykład barokowego ratusza z przełomu XVII/XVIII w., o wyjątkowo malowniczej architekturze z ozdobnymi wolutowymi szczytami, którego nie można pominąć. Na odnotowanie zasługuje odrębna grupa obiektów jakimi były karczmy. Tradycja, od XVI w. wiąże się z Mętowem oraz Kazimierzówką, stanowiącą przykład osadotwórczej roli uczęszczanej karczmy przy szosie piaseckiej.

Jedynym budynkiem szkolnym z okresu międzywojennego zachował się obiekt w Mętowie, pierwotnie drewniany, wtórnie obmurowany. Usytuowany przy szosie, zajmuje skraj dużej, niezagospodarowanej działki, obsadzonej topolami.

Budownictwo przemysłowe

Zaliczamy tu jedyną cegielnię, potwierdzoną w okresie międzywojennym należącą do folwarku Kalinówka. Na planach z 1. 20, 30 XX w. uwzględnione są jako jej zabudowa dwa murowane czworaki, z których reliktowe zachował się do dzisiaj jeden całkowicie przebudowany.

Stosunkowo licznie reprezentowane są na omawianym terenie stare młyny. Najwcześniej wzmiankowany – mętowski, o tradycji XVI w., zaznaczony na mapie K. Pertheesa z 1784 r., oraz uwzględniony na kilku planach z XIX w. wraz z czworakami – uległ całkowitemu spaleniu w 2012 roku.

Również z okresu staropolskiego sięga tradycja młyna w Prawiednikach. Obecny elektryczny młyn drewniany (wcześniej wodny) w 1979 r. odbudowany został po pożarze, przy użyciu ocalałych materiałów.

W Wilczopolu zachował się młyn drewniano-murowany nieużytkowany, wzniesiony w latach dwudziestych XX w. Obok istniał tartak. W Kazimierzówce zaś znajduje się dobrze zachowany młyn z kamienia wapiennego, z dekoracyjnymi obramieniami z czerwonej cegły, elektryczny, wzniesiony w okresie międzywojennym. Obecnie nieużytkowany.

Ruralistyka

Na terenie gminy występują układy wyłącznie jednodrożnicowe z obu- lub jednostronną zabudową – w przypadku położenia na wyższym, prawym brzegu Czerniejówki Egzemplifikację tego drugiego rozwiązania stanowi Mętów, Prawiedniki i Żabia Wola. Wsie usytuowane są przy głównych trasach komunikacyjnych, w tym Wilczopole – przy odgałęzieniu nowożytnego traktu na Piaski, o zanikłej obecnie randze. W gminie dominuje zabudowa siedliskowa w przewadze o charakterze rozluźnionym, poza Majdanem Mętowskim ze stosunkowo gęstą zabudową. Sporadycznie występują starsze typy siedlisk z zabudową okólnikową, jak np. w zagrodzie młynarskiej w Prawiednikach, z budynkami jednak już XX w. Starsze przykłady zagród, z reguły napotykane są we wsiach na wysokim, trudniej dostępnym brzegu rzecznym, z zachowanymi rytmicznie rozmieszczonymi dojazdami po skarpie jak w Mętowie czy Prawiednikach.

Starsza zabudowa w większości została wyparta przez nową, bez walorów architektonicznych. Najcenniejsze przykłady chałup zachowały się w Mętowie jak np. zrębowa chałupa z dachem czterospadowym krytym strzechą nr 63, z podupadającą zabudową gospodarczą (por. Katalog). Wartościowsze przykłady budownictwa międzywojennego występują w Wilczopolu, Majdanie Mętowskim. W Klinach zachowały się budynki gospodarcze z kamienia wapiennego i czerwonej cegły (w większości podupadające już technicznie), z pocz. XX w., świadectwo kolonizacji.

Charakterystyczny jest proces przyśpieszonego zanikania starych budowli, co zdezaktualizowało już Spis Zabytków Architektury i Budownictwa w Polsce, woj. lubelskie, wydany w 1985 r. Ciągle jeszcze czytelne są pierwotne łanowe rozmierzenia pól w najstarszych wsiach: Mętowie, Ćmiłowie i Żabiej Woli, tworzące charakterystyczny pejzaż pól pasmowych.